biologia definicje 9

informacyjny RNA

RNA który wyznacza kolejność aminokwasów w białku, powstaje w wyniku transkrypcji DNA.

inhibicja nieodwracalna

trwała inaktywacja lub zniszczenie enzymu przez inhibitor.

inhibicja odwracalna

czasowa inaktywacja enzymu przez nietrwale wiażacy się z nim inhibitor kompetencyjny lub niekompetencyjny.

inhibina

hormon hamujacy wydzielanie hormonu dojrzewania pęcherzyków jajnikowych (FSH); wydzielany przezmkomórki Sertoliego jader i komórki warstwy ziarnistej (granulozy) jajników.

inicjacja

zapoczatkowanie; pierwsze etapy syntezy białka w których duża i mała podjednostka rybosomowa oraz inne składniki uczestniczace w translacji przyłaczaja się do końca 5' mRNA.

inseminacja sztuczna

zaplemnienie samicy przez sztuczne wprowadzenie spermy samca.

insulina

hormon trzustkowy obniżajacy stężenie cukru we krwi.

insulinopodobne czynniki wzrostu, somatomedyny

peptydy, których syntezę indukuje hormon wzrostu, działajace jako czynniki wzrostu.

insulinowy szok

drastyczny spadek poziomu glukozy we krwi wskutek przedawkowania insuliny lub jej nadmiernej produkcji przez trzustkę. Może spowodować utratę przytomności, a nawet śmierć.

integracja (sygnałów nerwowych)

sumowanie (dodawanie i odejmowanie) i interpretowanie sygnałów nerwowych dochodzacych do organizmu lub neuronu.

integralne białko błonowe

białko silnie zwiazane z dwuwarstwa lipidowa błony biologicznej, np. białko transbłonowe, przechodzace na wylot przez dwuwarstwę lipidowa.

integryny

białka receptorowe błony komórkowej wiażace się ze specyficznymi białkami macierzy pozakomórkowej i białkami błonowymi sasiednich komórek; przekazuja sygnały z macierzy pozakomórkowej do wnętrza komórki.

interfaza

stadium cyklu komórkowego między kolejnymi podziałami komórki; i. dzieli się na trzy fazy: g1, S (syntezy DNA) i G2.

interferencja RNA I

zjawisko, w którym pewne niewielkie czasteczki RNa wpływaja na ekspresję genów lub ich transkryptów RNA;

interferencja RNA II

w interferencji RNA biora udział mały interferencyjny RNA, mikroRNA oraz kilka innych rodzajów krótkich czasteczek RNA.

interferencyjna konkurencja

konkurencja wewnatrz gatunkowa polegajaca na tym, że osobniki dominujace uzyskuja wystarczajaca ilość ograniczonych zasobów kosztem pozostałych członków populacji.

interferony

grupa cytokin wytwarzanych przez komórki zwierzęce zaatakowane przez wirusa, hamuja jego namnażanie się i stymuluja komórki odpornościowe, np. limfocyty NK, makrofagi.

interkineza

stadium między pierwszym i drugim podziałem mejotycznym, trwa zwykle krótko, chromosomy moga ulegać dekondensacji, przyjmujac częściowo postać interfazowa, w interkinezie nie zachodzi synteza DNA i duplikacja chromosomów.

interleukiny

grupa cytokin wytwarzana głównie przez makrofagi i limfocyty.

interoceptor, interoreceptor

receptor zmysłowy umiejscowiony we wnętrzu organizmu, odbiera informacje o składzie chemicznym, pH, ciśnieniu osmotycznym lub temperaturze danego narzadu.

interstycjalne komórki, k. śródmiàższowe Leydiga

wydzielajace testosteron komórki leżace między kanalikami nasiennymi (plemnikotwórczymi) jadra.

intron

region w genie eukariotycznym niekodujacy białka, a także fragment pre-mRNA transkrybowany z takiego regionu. Introny nie występuja w mRNA.

inwazyjny gatunek

obcy gatunek, który zasiedliwszy nowy dla siebie teren, powoduje zaburzenie równowagi między żyjacymi tam organizmami oraz wyrzadza szkody ekonomiczne i środowiskowe.

inwersja

zaburzenie w strukturze chromosomu polegajace na odwroceniu jego fragmentu o 180 stopni.

inżynieria genetyczna

manipulacja genami poza komórka, czyli rekombinacja DNA in vitro.

inżyniernia tkankowa

metoda majaca na celu pobudzenie do wzrostu ludzkich tkanek i narzadów (przeznaczonych do transplantacji) w hodowlach tkankowych.

istota zbita, tkanka kostna zbita

twarda i odporna tkanka kostna występujaca głównie na powierzchni kości.

iteroparyczność

strategia rozrodcza gatunku polegajaca na wielokrotnym powtarzaniu sezonu rozrodczego w ciagu życia.

izogamia

rozmnażanie płciowe, w którym uczestnicza ruchliwe gamety podobne pod względem budowy i wielkości.

izolacja behawioralna i. płciowa

rozrodczy mechanizm izolacyjny uniemożliwiajacy rozród spokrewnionych gatunków z powodów różnic w zachowaniu godowym; zwana również izolacja etologiczna lub rozrodcza.

izolacja czasowa

izolacja rozrodcza prezygotyczna uniemożliwiajaca połaczenie się gamet osobników różnych gatunków z uwagi na różne pory dnia, sezonu lub roku odbywania się ich rozrodu.

izolacja mechaniczna

izolacja rozrodcza prezygotyczna uniemożliwiajaca połaczenie gamet osobników dwóch różnych gatunków z powodu różnic morfologicznych lub anatomicznych (np. wielkość ciała lub budowy narzadów kopulacyjnych).

izolacja siedliskowa, i. ekologiczna

mechanizm izolacji rozrodczej prezygotycznej uniemożliwiajacy kojarzenie osobników ze spokrewnionych gatunków ze względu na ich przystosowanie do życia i rozrodu w różnych siedliskach.

izolacji rozrodczej mechanizmy

bariery rozrodcze uniemożliwiajace kojarzenie międzygatunkowe dzięki nim pulangenowa danego gatunku jest izolowana od innych.

izolecytalne jajo

jajo o niewielkiej zawartości żółtka równomiernie rozmieszczonego w cytoplazmie.

izomery

zwiazki chemiczne o identycznym wzorze sumarycznym (składzie pierwiastków), ale różnym wzorze strukturalnym, np. i. strukturalne i geometryczne, enancjomery.

izomery geometryczne

zwiazki o identycznym układzie wiazań kowalencyjnych, ale różnym ułożeniu przestrzennym atomów lub grup atomów.

izomery strukturalne

zwiazki chemiczne o takim samym wzorze chemicznym, lecz różniace się układem wiazań kowalencyjnych między atomami, np. glukoza i fruktoza.

izoprentowe jednostki

pięciowęglowe monomery (węglowodory) wchodzace w skład niektórych lipidów, np. karotenoidów i steroidów.

izotoniczny

określenie roztworów majacych identyczne stężenie rozpuszczonych substancji, a więc takie samo ciśnienie osmotyczne.

izotop

alternatywna postać danego pierwiastka o odmiennej liczbie neutronów, lecz identycznej liczbie protonów i elektronów.

jagoda

owoc pojedyńczy, mięsisty, zwykle wielonasienny; np. pomidor, banan, winogrono.

jajnik

jedna z pary gonad żeńskich zwierzęcia, odpowiedzialnych za wytwarzanie komórek jajowych i hormonów płciowych.

jajo

zwierzęca gameta żeńska.

jajorodny

określenie organizmu, którego zarodek rozwija się w jaju poza organizmem samicy.

jajowód

przewód transportujacy komórki jajowe z jajnika do macicy, kloaki lub na zewnatrz ciała. U samic ssaków zwany również przewodem Fallopa.

jajożyworodny

określenie organizmu, którego zarodek rozwija się w jaju wewnatrz ciała samicy i wylęga w chwili jego złożenia.

jasmonowy kwas

hormon roślinny wpływajacy na rozwój pyłku, wzrost korzeni, dojrzewanie owoców i starzenie; uczestniczy także w obronie rośliny przed owadami i mikroorganizmami chorobotwórczymi.

jàderko

wyspecjalizowana zbita struktura w jadrze komórkowym utworzona przez określone regiony niektórych chromosomów, jest miejscem formowania podjednostek rybosomowych.

jadro 1

część atomu zawierajaca protony i neutrony

jadro 2

Organella komórkowa eukariontów zawierajaca DNA i kierujaca procesami w komórce.

jadro 3

skupienie ciał komórek nerwowych w ośrodkowym układzie nerwowym.

jadro 4

gonada męska wytwarzajaca plemniki i męski hormon płciowy, testosteron. U człowieka i wielu innych ssaków j. sa umieszczone w mosznie.

jednakozarodnikowość, homosporia

wytwarzanie przez sporofit jednego typu haploidalnych (n) zarodników (spor), z których powstaja obupłciowe gametofity.

jednojajowe bliźnięta

bliźnięta identyczne genetycznie, powstałe z jednej zapłodnionej komórki jajowej.

jednoliścienne

jeden z kladów wyższych roślin okrytozalażkowych, zarodek w nasieniu j. ma tylko jeden liścień.

jednopienny

określenie rośliny majacej osobniki o zarówno męskich, jak i żeńskich organach rozrodcznych.

jednoroczna roślina

roślina, której cały cykl życiowy przebiega w ciagu jednego roku lub krótszym okresie.

jelito cienkie

część przewodu pokarmowego kręgowców występujaca między żoładkiem a jelitem grubym.

jelito grube

część przewodu pokarmowego człowieka i innych kręgowców składajaca się z jelita ślepego, okrężnicy, odbytnicy i odbytu.

jon

atom lub grupa atomów niosaca jeden lub więcej ładunków elektrycznych, dodatnich (kation) lub ujemnych (anion).

jonizacja

dysocjacja substancji na jony, np. jonizacja wody dostarcza jonów H+ i OH-.

jonowe wiazanie

przyciaganie miedzy dodatnio naładowanym kationem i ujemnie naładowanym anionem.

jonowy zwiazek

zwiazek chemiczny złożony z kationów i anionów połaczonych siła przyciagania przeciwnych ładunków elektrycznych.

juwenilny hormon

hormon owadów hamujacy przeobrażenie (larwy w imago) podczas każdego linienia larwy.

kalcytonina

wydzielany przez tarczycę hormon powodujacy szybkie obniżenie poziomu wapnia w krwi.

kalmodulina

białko wiażace wapń; zwiazana z wapniem kamlodulina zmienia aktywność niektórych enzymów i białek transportujacych.

kaloria

ilość energii cieplnej potrzebna do podniesienia temperatury grama wody o 1'C; ekwiwalent 4,184 dżuli.

kalus

niezróżnicowana masa komórek uzyskana w wyniku hodowli in vitro wyciętej części tkanki lub organu rośliny.

kanalik kręty bliższy, k.k. proksymalny, k.k. I rzędu

część kanalika nerkowego odprowadzajaca przesacz z torebki Bowmana do pętli Henlego.

kanalik kręty dalszy, k.k. dystalny, k.k. II rzędu

część kanalika nerkowego odprowadzajaca przesacz z pętli Henlego do cewki zbiorczej.

kanalik zbiorczy

kanalik w nerce przewodzacy mocz z nefronów do miedniczki nerkowej.

kanaliki nasienne

silnie poskręcane kanaliki w jadrach samców kręgowców, zachodzi w nich spermatogeneza

kanaliki T. k. poprzeczne

rurkowate wpuklenia błony komórkowej włókna mięśniowego.

kanały jonowe

struktury białkowe w błonach biologicznych, umożliwiajace transport jonów przez błony.

kanały jonowe bramkowane potencjałem, k.j. napięciowozależne

kanały jonowe w błonie komórkowej neuronów aktywowane i regulowane przez zmiany napięcia.

kanały półkoliste

przewody w uchu wewnętrznym kręgowców pełniace funkcje narzadów równowagi.

kapsyd

otoczka białkowa wirusa

karboksylowa grupa

grupa funkcyjna o słabej kwasowości; zapisuje się jako- COOH.

karbonylowa grupa

polarna grupa funkcyjna złożona z węgla połaczonego wiazaniem podwójnym z tlenen; występuje w aldehydach i ketonach.

karcynogen

czynnik przyczyniajacy się do powstania nowotworu lub przyśpieszajacy jego rozwój.

kariogamia

fuzja dwóch haploidalnych jader; następuje po plazmogamii (połaczeniu) komórek należacych do kompatybilnych typów płciowych.

kariotyp

pełen zestaw chromosomów występujacych w komórce somatycznej organizmu.

kariotyp XYY

trisomia chromosomów płciowych; osoby o tym kariotypie sa wysokimi mężczyznami z silnym tradzikiem.

karotenoidy

grupa żółtych, pomarańczowych i czerwonych barwników roślinnych będacych pochodnymi izoprenu; należa do nich karoteny i ksantofile.

kaspazy

grupa enzymów proteolitycznych aktywnych we wczesnych stadiach apoptozy.

katabolizm

zespół reakcji metabolicznych prowadzacych do rozkładu złożonych zwiazków organicznych na zwiazki prostsze, towarzyszy temu uwolnienie energii chemicznej, która komórka wykorzystuje lub gromadzi.

katalizator

substancja przyspieszajaca reakcję chemiczna, przy czym sama nie ulega zmianie. Biologicznymi katalizatorami sa enzymy.

katecholaminy

grupa zwiazków obejmujaca dopaminę, adrenalinę i noradrenalinę, zwiazki te pełnia rolę neuroprzekaźników i chormonów.

kation

jon majacy jeden lub więcej ładunków dodatnich, np. wodorowy (H+) lub wapniowy (Ca2+).