Pojęcia na kolosa

Absyda

część budynku na planie półkola lub wieloboku, zawsze zasklepiona, otwarta do wnętrza bryły, do którego jest dostawiona

Agape

uczty wieczorne urządzane w pierwszych wiekach przez chrześcijan dla podkreślenia i przeżycia chrześcijańskiej miłości połączone z modlitwami i obrzędami.

Ad sanctos

„przy świętych”, termin okreslający miejsce grobu położone przy grobie męczennika

Akantowa wić

ornament w postaci dekoracyjnego pasa wypełnionego spiralnie zwiniętą wstęgą, którą tworzą łodygi i liście akantu.

Akolita

koleś (świecki lub duchowny) pomagający diakonowi lub kapłanowi przy organizacji Eucharystii na mocy akolitatu. III wiek. Towarzyszył i usługiwał biskupowi

Akrostych

pewna grupa utworów wierszowanych greckich i łacińskich, których początkowe litery tworzyły imię lub zdanie. Ryba – pochodzi od napisanych po grecku: Jezus Chrystus Boży Syn Zbawiciel.

Ambulacrum

szeroki korytarz w katakumbach.

Anastazis

„z martwych powstanie”. Nazwa miejsca grobu Chrystusa oraz grupy sarkofagów zdobionych zwycięskim krzyżem.

Antytyp

postać lub fakt realizujący w Nowym Testamencie typ ukazany w Starym Testamencie.

Apokalipsa

utwór literacki lub zjawisko objawiające czasy przyszłe, ostateczne. Symbole: Cztery żywe Istoty, mistyczny baranek, oraz litery alfa i omega, zaczerpnięte z Apokalipsy św. Jana

Apotropaiczny

gest, znak przedmiot zdolny odwrócić grożące zło

Arbores vitae

„drzewa życia”. W ikonografii chrześc. - drzewa raju

Architraw

w arch. belka wsparta bezpośrednio na kapitelach kolumn stanowiąca najniższy i najważniejszy człon belkowania

Archiwolta

dekoracyjny łuk obramiający czoło arkady, portalu lub innego półkoliście zakończonego otworu, wsparty na małym gzymsie. Archiwoltę występującą samodzielnie na tle muru nazywa się ślepą.

Arcosolium

przesklepiona łukiem nisza, wydrążona w ścianie katakumb lub grobowca, nad miejsce złożenia zwłok.

Area

nazwa rzymska okręgu grobowego poza miastem i jego sakralnym pasem zwanym pomerium. Na area znajdowały się mauzolea, hypogea, sarkofagi i formy oraz edikula

Arenarium

szeroki, nierówny korytarz podziemny pozostawiony po wydobyciu tufu lub pyłu wulkanicznego, używanych do wznoszenia budowli na powierzchni, użytkowany często w obrębie katakumb jako korytarz grobowy.

Astragal

element dekoracyjny w postaci ciągłego rzędu półwypukłych okrągłych lub owalnych perełek, między którymi są umieszczone w rytmicznych odstępach akcenty pionowe lub poziomie w postaci pałeczek lub rombów.

Atrium

dziedziniec otoczony portykiem kolumnowym. Najczęściej znajduje się przed narteksem. Po środku atrium umieszczano studnię lub basen.

Attyka

zwieńczenie budowli umieszczane nad gzymsem.

Balaski

lekkie ogrodzenie otaczające area grobową lub oddzielające prezbiterium w kościele.

Baranek

z aureolą/na pogórku rajskim – Jezus, 12 baranków – apostołowie; grupa baranków – wierni.

Benedictio latina

gest błogosławieństwa (dwa palce wyciągnięte)

Bierzmowanie

sakrament utwierdzający chrześcijanina w łasce i mocy Ducha Świętego, uzdalniający go do udziału w misji apostolskiej Kościoła.

Brama

symboliczne przedstawienie bram raju. Dwie bramy = Betlejem i Jeruzalem (ramy czasowe działalności Chrystusa na ziemi)

Brandeum

kawałek długiej tkaniny (wstęgi), którą dotykano bezpośrednio lub pośrednio miejsca grobu lub relikwii męczenników, aby uzyskać relikwie ex contactu (przez dotknięcie)

Cancelli

tałe lub ruchome barierki oddzielające w arch. chrześcijańskiej prezbiterium od części dostępnej dla wiernych.

Capsa

cylindryczne pudło przeznaczone na pomieszczenie zwiniętych zwojów papirusowych. Symbol wiary

Cardo

ulica usytuowana na osi północ-południe, prowadząca do głównych bram. Przecinała się pod kątem prostym z drugą poprzeczną arterią komunikacyjną biegnącą na osi wschód-zachód (decumanus). Na ich skrzyżowaniu wytyczano zwykle forum (rynek).

Catechumeneum

nazwa pomieszczenia poprzedzającego właściwe baptysterium, w którym odbywały się chrzty.

Cella

najważniejsza część świątyni, przeznaczona do ustawienia posągu bóstwa lub określenie wiejskiej kaplicy wybudowanej przez mnichów lub mała izba przeznaczona na skupienie i modlitwę u pustelników.

Cenotaf

grobowiec niezawierający zwłok

Chronikon

dzieło obejmujące historie powszechną (najczęściej od stworzenia świata), w której wylicza się w porządku chronologicznym wg lat jak największą liczbę zwięźle podanych faktów historycznych różnej wartości, nie mających związku ze sobą

Chronograf

1. dzieło zawierające wykaz wybranych grup osób, wydarzeń ułożonych w kolejności chronologicznej2. nazwa ilustrowanego kalendarza zawierającego tablicę z różnymi zestawieniami, interesującą tych co to zamówili np. kalendarz Filokalusa.

Chryzma

monogram składający się z dwóch pierwszych greckich liter słowa Chrystus. (X i P) lub słów Jezus Chrystus (I i X)

Chrzest

akrament stanowiący początek nadprzyrodzonego życia człowieka ochrzczonego i podstawę jego przynależności do Chrystusa i Kościoła.

Clavi

obrzeżenia płaszcza lub togi obywatela rzymskiego.

Coemeterium subteglatum

cmentarz, na którym choć część grobów znajdowała się w zadaszonych portyku.

Collegium tenuiorum

jedno z uznawanych przez prawo rzymskie stowarzyszenie ludzi ubogich, mających na celu zapewnienie zmarłym członkom pogrzebu.

Commemoratio

czynności liturgiczne związane w okresie wczesnochrześcijańskim ze śmiercią męczennika lub wyznawcy lub część modlitwy eucharystycznej

Consignatorium

oddzielne pomieszczenie przy baptysterium, gdzie biskup udzielał nowo ochrzczonym bierzmowania.

Consilia prowincjonalne

synody

Crux dissimulata

„krzyż utajony” np. pod postacią kotwicy.

Crux invicta

„krzyż niezwyciężony”, ukazywany jako tropaion, zwieńczony wieńcem wawrzynowym z chryzmą.

Crux gemmata

krzyż o ozdobnie rozszerzonych zakończeniach ramion, wysadzany drogimi kamieniami. Znak zwycięskiej mocy męki i śmierci Chrystusa.

. Cubiculum

niewielkie wydzielone komory grobowe o różnych wymiarach i planach, dostępne bezpośrednio z korytarza.

Cyborium/konfesja

baldachim lub prosty daszek na czterech słupkach, ustawiany nad grobem lub basenem chrzcielnym. Po Iv w. także nadbudowa ołtarza w formie baldachimu.

Czara

płaskie naczynie do picia. Wypełnione owocami oznacza dostatek.

Dalmatyka

szata liturgiczna, odmiana tuniki zakładana przez głowę, rozcięte boki.

Damnatio memoriae

wymazanie z pamięci żywych jakiegoś cesarza z okrutne rządy. Po jego śmierci unieważniano wszystkie jego osobiste zarządzenia, usuwano jego imiona i tytuły z inskrypcji oraz niszczenie przedstawiających go posągów i reliefów.

Decennalia

rzymskie obchody świąteczne związane z dziesiątą rocznicą objęcia władzy przez cesarza.

Dekretalia

reskrypty papieskie = listy, w których papieże udzielili odpowiedzi na pytania dotyczące dyscypliny i administracji w kościele. Najstarszy zbiór dekretaliów papieski sporządził Dionizy.

Duces apostolorum

„przywódcy apostołów” określenie stosowane przez Piotra i Pawła.

Ecclesia geminata

kościół złożony z dwóch sal, z których jedna była miejscem liturgii eucharystycznej, a druga służyła jako katechumeneum

Edikula

mała budowla wznoszona nad grobem

Edykt mediolański

Ogłoszony przez Konstantyna Wielkiego oraz Licyniusza w 313 roku w Mediolanie. Zaprowadzał wolność wyznania wiary w Cesarstwie Rzymskim.

Eksendra/Hemicykl

półkolista lub prostokątna nisza, najczęściej zaopatrzona w ławę.

Emblema

1. określenie drogocennego obrazu wykonanego techniką mozaiki, ułożonego na wydrążonej z jednej strony płycie kamiennej lub cementowej, który wmurowuje się w jakimś pomieszczeniu w ścianę lub posadzkę, z którą nie musi tworzyć całości stylistycznie

Empory

rodzaj galerii lub trybuny wspartej na kolumnach lub filarach, Stosowany w celu powiększenia powierzchni użytkowej wnętrza. Budowano je nad nawami bocznymi, niekiedy nad narteksem.

Epifania

„objawienie się” Chrystusa światu. Po raz pierwszy poprzez fakt Pokłonu Trzech Mędrców.

Epigramat

krótki utwór wierszowany. Epigramy ułożone przez papieża Damazego na cześć męczenników, wykuwane na tablicach kamiennych przez Furiusza Dionizjusza

Episkopat

1. okres sprawowania władzy biskupiej. 2. Ogół biskupów danego kraju. Wspólnota związana z biskupem rzymskim, który jest tam za stróża jedności kolegium i całego Kościoła.

Epitafium

inskrypcja lub epigramat wyryty na pomniku nagrobnym.

Epitome

wyciąg z obszerniejszego dzieła literackiego lub naukowego.

Eucharystia

sakrament Ciała i Krwi Pańskiej, uobecnienie zbawczej ofiary Chrystusa.

Euchologion

1. odpowiednik mszału i rytuału na Wschodzie. 2. Euchologion Serapiona z Thmuis (Egipt) – rodzaj rytuału zawierającego 30 modlitw liturgicznych.

Exodus

„wyjście”. Nazwa drugiej kolejnej księgi Starego Testamentu. W ikonografii scena pochodu Izraelitów z Egiptu do Ziemi Obiecanej.

Exorcisterium

pomieszczenie przy baptysterium, w którym odprawiano egzorcyzmy.

Fenestella

okienko umieszczone w memorii, ustawionej nad grobem, przez które spuszczano brandea, aby uzyskać relikwie ex contactu.

Forma

najprostszy typ grobu ubogich. Prostokątna jama ziemna, do której składano zwłoki układając je jedne nad drugimi, oddzielając je od siebie płytami terrakotowymi lub ewentualnie marmurowanymi.

Fossor

kamieniarz, który wykuwał korytarze i pomieszczenia grobowe katakumb.

Geniusz

bóstwo opiekuńcze człowieka lub miejsca.

Gest aklamacji

wyrażany przez wyciągnięcie prawej dłoni na wysokość piersi, w kierunku osoby, której nauczanie lub działanie akceptuje się.

Gest błogosławieństwa

wyrażany przez uniesienie w kierunku osoby błogosławionej prawej dłoni otwartej i przedstawionej z rozłożonymi palcami. Dawny cesarski gest pozdrowienia, które gwarantowało pokój i bezpieczeństwo.

Gest przemawiania

wyrażany przez uniesienie ku górze prawej dłoni z trzema palcami złożonymi, a dwoma (wskazującym i środkowym) wyprostowanymi.

Girlanda

motyw dekoracyjny w formie splotu liści lub liści z kwiatami lub owocami, opadającego zakolami, podpiętego wstążkami lub maskami.

Grafitti

napisy lub proste rysunki wyskrobane rylcem, spotykane na ścianach domów, malowidłach ścienny glinianych lub metalowych przedmiotach codziennego użytku.

Hypocaustum

system ogrzewczy w Grecji i Rzymie. Polegał na wypełnieniu przestrzeni pod opartą na ceglanych słupkach podłogą gorącym powietrzem prowadzonym z pieca (praefurnium) za pomocą specjalnego kanału.

Hypogeum

omieszczenie podziemne czasem wystające ponad poziom gruntu. Używano go w starożytności dla celów sepulkralnych (jako grobowce) lub kultowych (sanktuaria bóstw chtonicznych, wodnych lub Mitry). Wznoszone często jako budowle centralne.

Illuminatio

„oświetlenie”. Oznaczenie cudu przywrócenia wzroku ślepcowi.

Inkrustacja

technika zdobnicza polegająca na wykładaniu powierzchni zdobionej motywami wyciętymi z innych materiałów(kość, szkło, drogie kamienie)

Institutum Neoronianum

dokument wydany przez Nerona (I w)w celu usankcjonowania prawem prześladowań skierowanych przeciwko chrześcijaństwu.

Itinerarium (peregrinatio)

opis pielgrzymki do miejsc świętych. Zaczynają się one pojawiać od IV w. Przewodniki po Ziemi świętej i Rzymie.

Kalendarz Filokalusa

rodzaj chronografu (więcej w notatkach)

Kanony Hipolita

zieło zawierające przypisy kościele, dotyczące życia chrześcijańskiego, zależne od Tradycji Apostolskiej Hipolita

Kantaros

rodzaj pucharka z dwoma uchwytami i szerokim wylewem. Symbol życia nadprzyrodzonego zwłaszcza wtedy, gdy z kantarosu wypełnionego wodą wyrastają pędy roślinne.

Kapitel (głowica)

element konstrukcyjno-dekoracyjny wieńczący kolumnę, pilaster lub filar pośredniczący w przenoszeniu ciężaru elementu dźwiganego na podporę

Kartusz

pole prostokątne, wydzielone ramką, przeznaczone na napis

Kasetony

pierwotnie: zagłębienia w stropie drewnianym między odcinkami krzyżujących się belek. W architekturze murowanej i kamiennej czworo i wieloboczne pola na stropach i sklepieniach, malowane lub wykonane w stiuku lub w kamieniu.

Katakumby

określenie podziemnego cmentarza św. Sebastiana, później określano je ogólnie jako coemeterium (miejsce spoczynku).

katalog liberiański

wykaz chronologiczny papieży (z kalendarza Filokalusa)

Katechumeni

Ci co przyjęli chrzest (więcej w notatkach)

Kenotaf

grobowiec symboliczny, nie zawierający zwłok

Kodeks

rodzaj książki złożonej z kart pergaminowych lub papirusowych. Symbol wierności nauce zawartej w kodeksie.

Kolumbarium

naziemny grób zbiorowy

Koncha

sklepienie niszy, często w formie muszli.

Kosmokrator

władca świata. Tytuł cesarski wraz z atrybutami, przyjętymi na oznaczenie dostojeństwa Chrystusa.

Krzyż monogramatyczny

znak złożony z liter greckich tau (T) i rho (P), nawiązujący do greckiego słowa stauros = krzyż.

Krzyż ansata

egipski znak ankh, symbol życia

Kymation

nazwa ornamentu ciągłego w kształcie wąskiego pasa wypełnionego stylizowanymi motywami roślinnymi. Płaskorzeźbione, na profilowanych kamiennych lub drewnianych listwach belkowania.

Lektor

duchowny niższego stopnia, który czytał w Kościele PŚ z tribunal lectorum i przechowywał i chronił Ksiąg świętych.

Lex Iulia de Maiestate

rzymska ustawa prawa karnego wydana przez Augusta przeciwko zbrodniom wobec princepsa oraz państwu i ludowi rzymskiemu

Loculus

podłużne wydrążenie w ścianie katakumb przeznaczone na pomieszczenie zwłok, zamykane prostokątną płytą lub zamurowywane.

Lucenarium (lucerna)

pionowy szyb prowadzący, uskokami, z powierzchni ziemi w głąb katakumb, celem dostarczenia światła i powietrza.

Luneta

półkoliste pole w głębi arcosolium, zdobione najczęściej dekoracją malowaną. W dekoracji sklepień półkoliste pola, w liczbie 4,6 lub 8, otaczające pole środkowe.

Manus Dei

Dłoń Pańska

Marmoryzowanie

imitowanie barwnych okładzin kamiennych przez malowanie odpowiednich wzorów na ścianach.

Martyrologium

spis lub katalog męczenników rozszerzony w późniejszym czasie o wyznawców i innych świętych. Pierwotnie umieszczany na dyptykach.

Martyrologium Hieronimianum

łaciński przekład Martyrologium Syryjskiego z V w. przez nieznanego tłumacza-autora, który rozszerzył pierwotną wersję przez dodanie męczenników i wyznawców Kościoła Zachodniego (w tym afrykańskiego). Przypisał je Hieronimowi.

Memoria

budowla lub pomnik wzniesiony na miejscu grobu lub męczeństwa celem upamiętnienia tego miejsca.

Memoria Gajusza

określenie nadawane dwom edikulom wzniesionym na grobach św. Piotra na wzgórzu watykańskim i św. Pawła przy drodze Ostyjskiej

Mensa

płyta kamienna lub murowana, leżąca na grobie, pełniąca funkcję stołu przy refrigerium

Metropolia

miasto, które zakładało kolonię lub główne miasto prowincji lub eparchii lub w adm. kościelnej z IV w – miasto biskupie, któremu podlegały wszystkie znajdujące się wokół siedziby biskupie

Męczennicy

świadkowie Chrystusa i Ewangelii, aż po ofiarę z życia

Mitreum

mejsce kultu Mitry. Miało formę hypogeum lub groty wykutej w skale. W absydzie umieszczano posąg lub płaskorzeźbę z wyobrażeniem Mitry zabijającego byka.

Monogram konstantyński

chryzma

Narteks

nazwa przedsionka bazyliki znajdującego się między atrium a nawą.

Nawa

środkowa przeważnie prostokątna część budynku kościelnego, zwarta między narteksem i absydą.

Nimfeum

początkowo nazwa groty lub gaju ze źródłem poświęconym nimfom, później budowle studzienne przy źródle lub małe ozdobne budowle wolnostojące, będące ujęciami wodociągu lub mała absyda ozdobiona mozaiką w domu.

Notitia Ecclesiarum Urbis Romae

przewodnik dla pielgrzymów po Rzymie (poł VII lub 2 poł VIII w.)

Notitia Urbis Constantinopolitanae

dokument pochodzący z czasów Teodozjusza II (V w) – opis monumentalnych budowli miasta z podziałem na XIV dzielnic.

Nucleus

zespół pomieszczeń grobowych stanowiący początkowy rejon katakumb.

Oculus

otwór oświetleniowo-wentylacyjny znajdujący się na szczycie kopuły.

Oktogon

ośmiobok. 1. w chrz. liczba 8 – ósmego dnia zmartwychwstał Jezus; dzień sądu, wieczność; dzień ósmy – dzień spokoju wiecznego, u Hieronima 8 jest obrazowym przedstawieniem Ewangelii. 2. W arch. chrześc na planie oktogonu wznoszono baptysteria.

Onomastikon

alfabetyczny wykaz z krótkim objaśnieniem geograficznym i historycznym miejscowości wymienionych w Biblii.

Opus latericium

wątek murarski w arch. rzym. Z cegieł suszonych na słońcu i z drewna.

Opus listatum

określenie wątku murarskiego, którego moduł składa się z rzędu cegieł lub obrobionych bloków, ze skały pochodzenia wulkanicznego, połączonych zaprawą cementową, warstwy cementu.

Opus mixtum

wątek murarski w arch. rzym będący połączeniem wątku kamiennego z ceglanym (opus testaceum)

Opus sectile

mozaika ułożona z barwnych, kamiennych płytek o różnym kształcie.

Opus signinum

typ posadzki wykonanej z mieszaniny cegły i wapna wytwarzającej czerwonawy, mocno plastyczny i nieprzepuszczalny cement używany w budowlach rzymskich.

Opus tesselatum

mozaika ułożona z jednakowych kostek sześciennych (tesser), kamiennych, glinianych i szklanych, w różnych barwach.

Opus testaceum

sposób licowania ścian przy użyciu cegieł wypalanych, ustawianych w równych rzędach i łączonych zaprawą.

orant

postać stojąca z rękami wzniesionymi ku górze lub rozłożonymi na boki. Symbol ufnej, wdzięcznej lub błagalnej modlitwy.

Ostiariusz

Strażnik pilnujący bram miejskich świątynnych i pałacowych. U Chrześcijan ostiariusze pilnowali, aby na nabożeństwa nie dostawali się poganie, ostrzegali wiernych przed niebezpieczeństwem, byli posłami biskupów.

Paradygmy

wersety modlitewne wzywające pomocy Boga z powołaniem się na miłosierdzie, jakie świadczył postaciom Starego Testamentu (np. Noe, Abraham, Daniel)

Pasja

gatunek literacki związany z kultem męczenników.

Patrimonium Sancti Petri

określenie nieruchomości i wszystkich innych darów, które Kościół rzymski otrzymywał od władców imperium (od Konstantyna) oraz wiernych.

Paw

symbol nieśmiertelności

Pelta

motyw dekoracyjny w kształcie okrągłej tarczy z jednym lub dwoma wycięciami w kształcie półksiężyca

Penula

obszerny rzymski płaszcz ciemnej barwy. Kształt koła z otworem w środku, przez który przechodziła głowa, bez rozcięcia na przedzie i bez rękawów

Perełkowanie

ornament ciągły składający się z rzędy półwypukłych, okrągłych lub owalnych perełek → astragal.

Perystyl

wew. prostokątny dziedziniec otoczony krytą kolumnadą z małym ogrodem pośrodku (arch. mieszkalna grecko-rzymska)

Pilaster

przyścienna podpora architektoniczna w formie płaskiego występu muru ozdobionego bazą i kapitelem. Służą do wzmocnienia konstrukcji muru i pełnią funkcje dekoracyjne, dzieląc płaszczyznę ściany w kierunku pionowym.

Plinta

1. czworokątna płyta z kamienia lub innego materiału umieszczona pod bazą kolumny lub filaru w porządkach jońskim, korynckim i toskańskim. 2. niski, poziomy, nie zdobiony, czasem profilowany występ w dolnej części ściany tuż nad podłogą.

Polifora

wieloarkadowe przejście z narteksu do nawy.

Portyk

Otwarty ganek kolumnowy lub filarowy związany z budowlą (poprzedza zwykle wejście)

Pory Roku

ukazywane pod postacią młodzieńców, dziewcząt lub amorków z następującymi atrybutami: róże (wiosna), kłosy (lato), winne grona (jesień), oliwki (zima).

Prefektura

nadrzędna jednostka administracyjna w ustroju tetrarchii. Prefektura dzieliła się na mniejsze jednostki – diecezje i prowincje.

Prezbiterium

miejsce w kościele wydzielone dla kapłanów (prezbiterów) i służby liturgicznej

Propyleje

monumentalna brama na planie prostokąta z kolumnadą i nieparzystą liczbą przejść, wiodąca do okręgu kultowego.

Proskynesis

gest skłonienia się i spowicia rąk wyciąganych w kierunku władcy.

Prostratio

postawa skłonu niemal do stóp władcy

Protoma

lement dekoracyjny w kształcie przedniej części (głowa z częścią tułowia) zwierzęcia lub człowieka.

Pulvinum (pulvinarium)

komfortowe łoże wysłane poduszkami.

Quadratum populi

określenie części nawy przeznaczonej dla wiernych.

Refrigerium

chrześcijańska uczta nagrobna urządzana ku czci męczenników lub członków rodziny w rocznicę śmierci.

Rotulus

zwój papirusowy

Rybak

ilustruje upragnione życie „nad wodą”; łowca dusz potrzebujących nawrócenia.

Schizma

rozłam w Kościele, oderwanie od biskupa Rzymu i zaprzeczenie jego najwyższego autorytetu w sprawach wiary i organizacji kościelnej.

Scrinium

rodzaj skrzyneczki, cylindrycznej lub czworobocznej, przeznaczonej do przechowywania zwojów papirusowych.

Signatio

1. nazwa gestu błogosławieństwa kapłańskiego w kształcie krzyża udzielanego ludziom bądź czynionego nad zwierzętami czy przedmiotami. 2. przeżegnanie się dłonią lub naznaczenie znaku krzyża kciukiem na czole

Sobór

synod powszechny lub ekumeniczny, zwoływany w Kościele starożytnym przez cesarza na wniosek biskupów w celu rozstrzygnięcia wszelki sporów teologicznych, związanych z zasadniczymi dogmatami chrześcijańskimi (patrz: notatki)

Spory trynitarne

okres sporów doktrynalnych w IV w. dotyczących relacji osób w Trójcy św. (arianizm, macedonianizm). Problemy rozstrzygano na soborach.

Stopa rzymska

miara długości = 0,296 m.

Sylloge

grupa rękopisów powstałych w okresie od wczesnego średniowiecza do początku XVI w. zawierających odpisy inskrypcji zebranych przez pielgrzymów miejscach świętych.

Synagoga

Instytucja synagogi sięga najwcześniej czasów niewoli babilońskiej. Synagoga jako domy modlitwy, (patrz: notatki)

Synod

kolegialny organ władzy biskupiej zwoływany doraźnie bądź stały. Początkowo: przewodniczący – biskup danej wspólnoty. Później zwoływano synody prowincjonalne, w którym brali udział członkowie episkopatu i prezbiterzy. (patrz: notatki)

Syntronon

ławy kamienne lub drewniane dla kapłanów ustawianych w prezbiterium.

Sztuka partyjska

całokształt materialnej twórczości artystycznej ludów żyjących na obszarach państwa Partów, obejmującego w okresie największego rozkwitu (2 poł I w n.e) obecny Irak, Iran, Turkiestan, fragmenty Pakistanu, Afganistanu i Syrii.

Teofania

objawienie się Boga ludziom poprzez znaki widzialne (np. płomień, głos)

Termy

budowle termalne, na wzór urządzeń kąpielowych istniejących przy gimnazjonach. (patrz: notatki)

Tessera

kostka mozaikowa, kamienna, gliniana lub szklana używana w opus tesselatum

Testamentum Domini

dzieło o charakterze prawnym, napisane pierwotnie po grecku, jest to częściowa przeróbką i powiększenie Tradycji Apostolskiej Hipolita. Składa się z 2 ksiąg: I – apokalipsa II – przepisy regulujące życie chrześcijańskie

Tetrapylon

1. w arch. rzym monumentalna brama o czterech wejściach umieszczonych między czterema filarami, na których spoczywa dach. Ustawiana w miastach w cardo. Lub na forum. Najbardziej znane: Ianus Quadrifrons, Galeriusza

Tetrarchia

system władzy stworzony przez Dioklecjana w III- pocz. IV w. Imperium zostało podzielone na 4 prefektury. (patrz: notatki)

Tolos

budowla na planie koła. W arch. rzym. Budowla o charakterze przeważnie sepulkralnych, stosowana w mauzoleach cesarskich.

Traditio legis

ceremonia przekazania prawa

Transept

zespół arch. ustawiony w budowlach sakralnych prostopadle do naw, przed prezbiterium lub absydą

Trichora

budowla zakończona absydą w układzie trójlistnym

Triclia

pomieszczenie przeznaczone na refrigeria

Trifora

Trójarkadowe przejście z narteksu do nawy.

Tripus

stolik o trzech nóżkach

Trofeum

symboliczny znak zwycięstwa. Pomniki rzeźbiarskie i architektoniczne (posągi, trójnogi, tolosy), która wznoszono w okręgach świętych lub w miastach.(patrz: notatki)

Tropaion

pomnik zwycięstwa ustawiany na polu bitwy ozdabiany sztandarami.

Tunika

spodnia szata uzywana przez Rzymian (odpowiednik gr. chitonu).

Typ

osoba, przedmiot lub wydarzenie Starego Testamentu, które jest zapowiedzią osób przedmiotów i wydarzeń Nowego Testamentu np. Adam- Chrystus, arka-chrzest

Unctio

namaszczenie – consignatorium

Vicennalia

rzym. Obchody świąteczne związane z dwudziestą rocznicą objęcia władzy przez cesarza.

Wdowa kanoniczna

wdowa spełniająca w staroż. Kościele obowiązki diakonisy. Do jej obowiązków należała posługa niewiastom. (patrz: notatki)

Wić roślina

najczęściej upleciona z bluszczu lub winnej latorośli lub akantu. Rzymski motyw dekoracyjny.

Wiktoria

rzymska bogini zwycięstwa. Atrybuty: wieniec i palma; symbol męczeństwa.

Woda "żywa"

określenie odnoszące się do wody chrztu świętego, dającego ochrzczonym życie wieczne.