Epoki - do matury

Znaczenie nazwy: średniowiecze

Wieki średnie – uznane za pisarzy za nic nie warte, ciemnota po rozkwicie starożytności. (z łac. media aetas lub medium aevum)

Ramy czasowe średniowiecza (Europa)

476r.(upadek starożytnego Rzymu) – 1453r. zdobycie Konstantynopola przez Turków

Ramy czasowe średniowiecza (Polska)

X-XVw.

Hasło średniowiecza

„Memento mori” – „Pamiętaj o śmierci”

Rola kościoła w średniowieczu

przechowuje kulturę starożytnego świata, a zarazem przekształca ją w duchu chrześcijaństwa, władza świecka, namaszczenie królów i cesarzy

Tomizm - cechy charakterystyczne

epoka: średniowiecze św. Tomasz z Akwinu: • Nawiązywał do filozofii Arystotelesa • Wszystko składa się z materii i formy • Człowiek poznaje dzięki rozumowi lub przez wiarę, rozum może pojąć wszystko, scholastyka • Wszystko co istnieje, jest hierarchicznie uporządkowane

Augustynizm - cechy charakterystyczne

epoka: średniowiecze św. Augustyn: • Nawiązywał do filozofii Platona • Ważna jest miłość, wszystko co istnieje powstało dzięki Bożej miłości, jest to uniwersalna siła • Wszystko co stworzył Bóg, jest dobre, zło nie istnieje – jest nicością • Dzieje ludzkości to walka Państwa Bożego i państwa ziemskiego.

Franciszkanizm - cechy charakterystyczne

epoka: średniowiecze św. Franciszek: • Upraszczanie życia • Przyjmowanie cierpienia • Miłość do natury ożywionej i nieożywionej

Scholastyka

– metoda filozoficzna św. Tomasza polegająca na: ~ Oparciu wiedzy na zhierarchizowanych autorytetach (najważniejszy to Biblia) ~ Podporządkowaniu wiedzy zasadom wiary

Hagiografia

utwory opisujące życie i czyny świętych chrześcijańskich. Schemat - cudowne narodziny - grzeszna młodość - nawrócenie - asceza - śmierć - cuda

Pareneza

ideały modne i uznawane w danej epoce

Asceza

średniowieczny ideał postępowania polegający na dobrowolnym wyrzeczeniu się wszystkich rozkoszy i przyjemności życia

Panegiryzm

przesadne wychwalanie np. jakiejś osoby w utworze(Bolesław Chrobry w kronice polskiej Galla Anonima)

Ars moriendi

„sztuka umierania” ideał dobrej śmierci, pięknego umierania.

Alegoria

– upostaciowienie oderwanych, abstrakcyjnych pojęć, jest zawsze jednoznaczna

Chanson de geste

pieśń o czynach. Utwory opisujące doskonałych rycerzy i władców, np. Pieśń o Rolandzie.

Deesis (motyw)

z gr. „prośba, modlitwa” – kompozycja przedstawiająca 3 postaci, Chrystusa jako sędziego na tronie, Marię i Jana Chrzciciela

Dance macabre

“taniec śmierci” przedstawienie śmierci w tańcu

Uniwersalizm

jednolitość epoki średniowiecza spowodowana dominacją Kościoła

Teocentryzm

Bóg w centrum zainteresowania, uznawano Go za przyczynę, ośrodek i cel wszystkiego

Rycerz doskonały - cechy

waleczny, mężny, wierny swojemu władcy i Kościołowi. Dba o honor rycerski, żądny przygód, dworny wobec kobiet, dbający o sławę rycerską. (Roland)

Władca doskonały - cechy

dba o honor i sławę, (np. Bolesław Chrobry)

Styl gotycki - cechy, ramy czasowe

Rozwija się u schyłku Średniowiecza (XIII-XVw.). Budowle strzeliste, ściany cienkie, okna ostrołukowe ozdabiane kolorowymi witrażami. Obrazy mają wyrazisty rysunek. Tematy utworów często były okrutne, przedstawiano sceny tortur i męki.

Styl romański - cechy, ramy czasowe

Rozwija się między XI a XIII stuleciem (średniowiecze). Charakteryzuje się prostotą i masywnością. Okna są niewielkie, okrągłołukowe, budowano wieże i przybudówki. Na romańskich obrazach postaci ludzkie są proste i odrealnione.

Ramy czasowe romantyzmu

• początek: wydanie „Ballad i romansów” Adama Mickiewicza w 1822r. • koniec: powstanie styczniowe w 1863r.

Sturm und Drang - cechy, ramy czasowe

Lata 1767-1778. Okres ten zwiastował odejście do haseł i idei klasycystycznych, był jednocześnie zapowiedzią romantyzmu.

Walenrodyzm

poświęcenie całego życia i honoru w walce z wrogiem ojczyzny przy podejmowaniu wyborów nieetycznych

Winkelriedyzm

od nazwiska XIV-wiecznego szwajcarskiego bohatera Arnolda Winkelrieda, który walcząc przeciwko Austriakom, skierował na siebie włócznie wrogów, dzięki czemu jego rodacy odnieśli zwycięstwo

Orientalizm

celowe nawiązywanie do innych kultur – zwłaszcza ze wschodu – używanie zwrotów, pojęć, nazw w utworach

Werteryzm

moda w literaturze i obyczajach przełomu XVII i XIXw. Sposób kreacji bohatera literackiego, ukształtowany pod wpływem cierpień młodego Wertera. Typowe dla werteryzmu cechy to: melancholia, pesymizm, nadwrażliwość, uczuciowość, emocjonalny stosunek do życia

Mesjanizm

Polska jest mesjaszem narodów. Upadek państwa i cierpienia Polaków zostały wpisane w plany Boże. Polska jako mesjasz poprzez swoje cierpienie, śmierć i zmartwychwstanie przyniesie innym ludom wolność.

Cechy bohatera romantycznego

indywidualizm (wyobcowanie z otoczenia), samotność, postawa rozczarowania i buntu, tragizm, przewaga uczucia nad rozumem, nieszczęśliwie zakochany, odkrywca, wrażliwy, patriota

Polski bohater romantyczny - cechy

ewolucja od "kochanka kobiety" do "kochanka ojczyzny"

Problematyka narodowowyzwoleńcza - założenia

poznawanie świata czuciem i sercem, indywidualizm, poeta jako wódz, orientalizm, ludowość, fascynacja naturą, mesjanizm

Ramy czasowe odrodzenia

1680r. do końca XVIIIw

Znaczenie nazwy: odrodzenie

nazwa pochodzi od światła, gdyż głównym założeniem tej epoki było szerzenie wiedzy i oświecanie ludzkich umysłów

zasada „bawiąc uczyć”

(odrodzenie) nauczanie społeczeństwa to rzecz pierwszorzędna i można to zrobić humorystycznie, np. bajki Krasickiego

Hasło odrodzenia

„Sapere Aude” – „Odważ się być mądrym” zaczerpnięte od Horacego

Prądy oświecenia

klasycyzm, sentymentalizm, rokoko

Klasycyzm

Epoka: oświecenie • Pochwała rozumu i racjonalności • Stosowanie zasady decorum • Czystość gatunkowa • Tworzenie wg zasad i reguł • Tradycjonalizm – dialog z przeszłością artystyczną • Harmonia, jasność, proporcja w budowie utworów

Rokoko

Epoka: oświecenie Dekoracyjny, kameralny, subtelny styl rozwinięty w XVIIIw. Nazwę zaczerpnięto od ornamentu w kształcie muszli.

Sentymentalizm - cechy, epoka, przedstawiciele

Epoka: oświecenie o Gatunek sielanka, powieść sentymentalna o Uczuciowość o Powrót do natury o Eksponowanie przeżyć wewnętrznych bohatera o Nastawienie na wzruszenie odbiorcy o Tematyka miłosna, na ogół szczęśliwa choć nie pozbawiona rozstań, scen zazdrości i samotności o Odwołania do ludowych środków wyrazu Przedstawiciele: Rosseau, Karpiński

Racjonalizm - przedstawiciel, epoka, cechy

Kartezjusz, oświecenie, wiara w rozum, w to, że jest on najistotniejszą cechą i siłą człowieka. Racjonaliści odwoływali się do słynnego twierdzenia Kartezjusza: „Cogito ergo sum” – „Myślę, więc jestem”

Empiryzm - przedstawiciel, epoka, cechy

John Locke, oświecenie, należy opierać się na doświadczeniu. Człowiek rodzi się z umysłem niczym czysta karta (z łac. tabula rasa), którą wraz z upływem czasu zapisuje się doświadczeniami.

Deizm - przedstawiciel, epoka, cechy

Wolter, oświecenie, sposób postrzegania Boga jako Stwórcy, który porzucił swe dzieło po wykonaniu. Tolerancja, odwaga w formułowaniu i wygłaszaniu sądów.

Filozofia Immanuela Kanta - epoka, cechy

oświecenie, postępowanie zgodnie z prawem moralnym jest wyrazem wolności człowieka, "sapere aude" - "odważ się być mądrym"

Filozofia J.J. Russeau - epoka, cechy

oświecenie, prawo do życia w zgodzie z naturą, sentymentalizm

Encyklopedyści

Diderot, J. d’Alembert, Wolter, J.J. Rosseau, Monteskiusz

Synkretyzm gatunkowy

połączenie kilku gatunków literackich w jednym utworze np. hymnu, ballady, pieśni i powieści

Synkretyzm rodzajowy

polega na połączeniu elementów liryki (pisanie wierszem), epiki (fabuła, narracja, świat przedstawiony) oraz dramatu

Metafizyka

Nauka filozoficzna o pierwszych zasadach bytu

Komedia

jeden z trzech, obok tragedii i dramatu właściwego, gatunków dramatycznych. Komedie cechuje pogodny nastrój, komizm, najczęściej żywa akcja i szczęśliwe dla bohaterów zakończenie.np. „Powrót posła” Niemcewicz

Utylitaryzm

postawa zwana też filozofią zdrowego rozsądku, najwyższym dobrem jest pożytek jednostki lub społeczeństwa, a celem wszelkiego działania powinno być „największe szczęście największej liczby ludzi"

Moralizatorstwo

cecha dydaktycznych utworów literackich, upominanie, prawienie morałów

Dydaktyzm

postawa dydaktyczna w dziełach sztuki czy utworach literackich, która mają na celu wychowanie człowieka poprzez nauczanie moralności i obowiązujących norm społecznych

Ramy czasowe renesansu

poł. XIV w. (1492 – Kolumb Ameryka, 1453 – upadek Konstantynopola, 1450 - druk) do końca XVI

Znaczenie nazwy: renesans

Powtórne narodziny. Był to czas, w którym odrodził się: człowiek, nauka i sztuka, starożytność, oraz ciekawość świata.

Hasło renesansu

„Carpe diem” - "Chwytaj dzień", zapożyczone zostało od Horacego

Prądy renesansu

reformacja, humanizm

Hasło humanizmu

Przesłanie zaczerpnięte od Terencjusza: „Człowiekiem jestem i nic co ludzie nie jest mi obce.”

Humanizm

światopogląd renesansu stawiający w centrum zainteresowania człowieka, jego potrzeby cielesne i duchowe

Reformacja

ruch społeczno religijny w kościele katolickim mający na celu wprowadzenie reform w kościele (luteranizm, kalwinizm, arianizm)

Człowiek renesansu

Człowiek wszechstronnie rozwinięty i wykształcony. Za taki ideał może uchodzić: Erazm z Rotterdamu, Mikołaj Kopernik, Tomasz Morus, Gianozzo Manetti, Michał Anioł, Rafael Santi, Leonardo da Vinci, Jan Kochanowski, Andrzej Frycz – Modrzewski.

Retoryka

„sztuka dobrego mówienia” musi przekonywać odbiorcę: 1. Oddziaływanie dydaktyczne (funkcja docere – uczę) 2. Oddziaływanie estetyczne (delectare – zachwycać) 3. Oddziaływanie emocjonalne (movere – poruszać)

Przerzutnia

polega na przerzuceniu części wersu do wersu następnego - urozmaica tok wiersza, podkreśla wagę pewnych słów czy sformułowań

Hedonizm

radość jest wrodzona człowiekowi i nie potrzebuje on o nią zabiegać, wystarczy tylko, by ciało było zdrowe i dusza spokojna a życie będzie rozkoszą

Epikureizm

wartość posiadają jedynie dobra doczesne. Człowiek jest odpowiedzialny za własne szczęście i nieszczęście. Spokój jest najdoskonalszym stanem a oświecony umysł jedynym środkiem przeciwko niepokojowi. Radość z życia, życie dniem dzisiejszym. Carpe diem.

Stoicyzm

doktryna filozoficzna zapoczątkowana w III w. p.n.e. przez Greka Zenona z Kition, zajmująca się etyką i uznająca cnotę za najwyższe i jedyne dobro; warunkiem pełnego szczęścia oraz wolności człowieka jest zasada umiarkowania zarówno w smutku, jak i radości. Złoty umiar.

Stosunek człowieka renesansu do Boga

Człowiek jest doskonałym stworzeniem Boga, może sam decydować o swojej miłości do Niego.

Ramy czasowe baroku

od poł. XVI w. Do końca XVII w.

Znaczenie nazwy: barok

wywodzi się od portugalskiego określenia perły o nieregularnym kształcie, lub też rodzaj niepoprawnego rozumowania

Prądy baroku

dworski, sarmacki (rodzimy)

Prąd dworski - cechy, przedstawiciele

Nurt ten rozwijał się na dworach, promowano wzorce popularne zagranicą. Europejski styl, moda, kultura, nauka, sztuka, a nawet jedzenie. a) Naborowski „Krótkość żywota” b) Jan Andrzej-Morsztyn „Do trupa”, „O swej pannie”

Prąd sarmacki (rodzimy) - cechy, przedstawiciele

Nurt ziemiański. Wychwalał on wiejską swojskość, a także wszelkie wartości życia na prowincji. Nurt ten wywodził się jeszcze z renesansu. a) Potocki Wacław „Wojna Chocimska” b) Jan Chryzostom Pasek „Pamiętniki Paska”

Cechy baroku

• Niepokój • Ruch • Nieład – wrażenie chaosu • Skomplikowanie – trudne formy • Niejasność • Indywidualizm • Dysharmonia • Zmysłowość – sztuka olśniewa bogactwem form i ozdób

Filozofia „człowiek jako myśląca trzcina” - Pascal

Mamy potężną broń w walce z przyrodą: nasz rozum, którego nic ani nikt nie jest nam w stanie odebrać, jeśli oczywiście będziemy o niego dbali. Człowiek jest zawsze na pograniczu wielkości i nicości i tylko od niego zależy, w którą stronę pójdzie.

Kontrreformacja

miała na celu zahamowanie szerzącej się reformacji, odzyskanie pozycji Kościoła rzymskokatolickiego, pozbycie się protestantów

Marinizm

nazwa pochodzi od poety Marina. Jest to jeden z najważniejszych nurtów poezji europejskiej. Mariniści tak jak ich mistrz, pisywali zwykle utwory erotyczne i religijne

Koncept

wyszukany pomysł artystyczny mający na celu zdziwienie i zaskoczenie odbiorcy. Zaszokowanie mogło być realizowane w formie oraz treści

Motyw "Vanitas vanitatum"

motyw pochodzący od słów Koheleta: „Marność nad marnościami i wszystko marność. Motyw marności i przemijania obecny głównie w literaturze średniowiecza i baroku

Sarmatyzm

Ideologia i kultura szlachty polskiej. Sarmata to wojownik, który nade wszystko cenił sobie wolność, a także jest to człowiek zacofany, ulegający wyłącznie tradycjom polskim.

Poezja metafizyczna

Trudne, filozoficzne tematy poeci metafizyczni ujmowali w wyrafinowanej formie. Do języka poezji wprowadzali słownictwo z teologii, nauk ścisłych, filozofii. Przedstawiciel: John Donne

Turpizm

fascynacja brzydotą

Ksenofobia

niechęć do cudzoziemszczyzny i lęku wobec obcych

Motywy w baroku (2)

topos życia-teatru (teatrum mundi); przemijania, vanitatywny (vanitas)

Ramy czasowe pozytywizmu

1863 (początek powstania styczniowego), koniec to schyłek XIXw.

Znaczenie nazwy: pozytywizm

od tytułu dzieła A. Comte’a „Kurs filozofii pozytywnej”. - oparty na faktach, ścisły, rzeczowy, praktyczny i użyteczny. Odrzuca wszystko, co się nie poddaje naukowym wyjaśnieniom.

Główne hasło pozytywizmu

„widzieć, żeby przewidzieć, żeby móc”

Praca organiczna

program pracy nad równomiernym rozwojem społeczeństwa jako jednego organizmu (Lalka Bolesław Prus)

Praca u podstaw

działania mające na celu podniesienie poziomu oświaty i kultury wśród najuboższych (Lalka Bolesław Prus, Szkice węglem Henryk Sienkiewicz)

Emancypacja kobiet

Postulat równouprawnienia oznaczał przyznanie kobietom prawa do edukacji, zdobywania wiedzy. Umiejętności, dzięki którym mogły zarabiać. Postulat ten wiązał się też ze zwróceniem uwagi na odpowiednie – godne i samodzielne miejsce kobiet w społeczeństwie. (Nad Niemnem Eliza Orzeszkowa)

Scjentyzm

zaufanie do nauki opartej na doświadczeniu i rozumowaniu, bo one są jedynymi źródłami rzetelnej wiedzy

Utylitaryzm

J.S. Mill – głosił „użyteczność” wszystkich dzieł człowieka w tym także literatury. Wszystko co czynił człowiek powinno przynosić pożytek społeczeństwu, nauczać, wychowywać, krzewić ideały moralne.

Ewolucjonizm

pogląd filozoficzny propagowany przez H. Spencera i C. Darwina, wszystkie formy bytu podlegają nieustannym zmianom i rozwojowi – od form najprostszych po skomplikowane. Główną zasadą przemian jest postęp.

Hasła pozytywizmu

praca organiczna, praca u podstaw, kult pracy i wiedzy, emancypacja kobiet, walka z antysemityzmem i emigracją, kult przeszłości

Patriotyzm w pozytywizmie

codzienna, żmudna praca dla kraju

Patriotyzm w romantyzmie

ktoś kto cierpi za ojczyznę, walczy za nią lub umiera

Publicystyka

wypowiedzi o aktualnych wydarzeniach, ważnych ze społecznego punktu widzenia. Oceniane w celu kształtowania opinii publiczne.

Cechy bohatera pozytywistycznego

inteligentny, indywidualista, reprezentuje wartości moralne, realizacja haseł pozytywizmu - praca organiczna, u podstaw, altruista, społecznik

Ramy czasowe Młodej Polski

1. Początek: końcówka XIX w.: • 1889 – Jan Kasprowicz • 1891 – K. Przerwa Tetmajer 2. Koniec I Wojny Światowej i odzyskanie niepodległości 1918r.

Znaczenie nazwy: Młoda Polska

Nasz kraj przyjął tę nazwę analogicznie do innych krajów europejskich (Młode Niemcy, Młoda Francja) po cyklu artykułów Artura Góreckiego pt. „Młoda Polska”.

Fazy Młodej Polski

I modernizm II neoromantyzm

Modernizm

(fr. moderne) – nowoczesny, młodzi artyści manifestowali za pomocą tej nazwy nowoczesność i przełomowość swojej sztuki

Neoromantyzm

II faza Młodej Polski, twórcy poszukiwali źródeł w twórczości romantyków, mieli podobne poglądy na rolę artysty, jednostki ludzkiej, sztuki. Zapanowała moda na Mickiewicza, Słowackiego. To w epoce Młodej Polski Przemysław Przesmycki, pseudonim Miriam, odkrywa Norwida.

Dekadentyzm

(fr. decadence) – nazwa określająca pesymistyczną postawę wobec życia, bierność, znużenie, apatia, poczucie bezsensu ludzkiego życia.

Fin de siècle

Koniec wieku, w tym kierunku przełomu XIX i XX wieku, dotyczącym wielu dziedzin (moda, kabaret, operetki, mniej literatura i światopogląd), dominowały tendencje dekadenckie, czyli atmosfera schyłkowości, końca cywilizacji i śmierci dotychczasowej kultury.

Impresjonizm

(z fr. Impression – wrażenie) – nazwa pochodzi od działa Claude Monet’a „Impresja. Wschód słońca”. Impresjonizm miał na celu uchwycić ulotność chwili. Stosowano rozmycie, półtony, grę świateł i cieni oraz punktowe nakładanie farby.

Twórcy impresjonizmu

Paul Verlaine - liryka, Władysław Podkowiński, Degas - malarstwo,

Symbolizm

symbol dzięki swej wieloznaczności miał ogromną pojemność treściową, nie nazywał rzeczy wprost, posługiwał się sugestią, dlatego też mógł opisać to co ważne, a nie wyrażalne. ("Ludzie bezdomni" Stefana Żeromskiego, "Wesele" Stanisław Wyspiański)

Synteza sztuk

Utwór ma w sobie elementy muzyczne i malarskie.

Katastrofizm

postawa głosząca przekonanie, że cały świat dąży do katastrofy, zagłady, kataklizmu. Nie ma ratunku (zagłada wszelkich wartości) (np. Hymny Kasprowicza)

Schopenhauer

filozofia pesymistyczna(przeznaczenie człowieka to cierpienie), nirwana (ucieczka w niebyt, stan „nieistnienia”, „spoczynku woli”), „sztuka dla sztuki”

Friedrich Nietsche

gardził wizją człowieka jako słabej jednostki, głosił kult życia, tężyzny biologicznej. Jego dziełem jest także koncepcja nadczłowieka – jednostki silnej, powołanej do rządzenia, należącej do rasy panów

Henri Bergson

głosił on: intuicjonizm – czyli, że nie można poznać świata przez doświadczenie ani przez racjonalne myślenie, ale jedynie za pomocą intuicji; koncepcja „elane vitale” to siły wewnętrzne, które tkwią w człowieku, z nich wynika ciągły rozwój, to wewnętrzna siła kieruje człowiekiem.

Prądy Młodej Polski

naturalizm, realizm

Cechy naturalizmu

narrator obiektywny, bohaterowie to osoby z niższych warstw społecznych, czasem wręcz z marginesu, w tekście występuje gwara oraz elementy turpizmu, np. "Chłopi" Reymonta

Cechy realizmu

narrator obiektywny, trzecioosobowy, bohaterowie to przeciętni ludzie, odniesienie zdarzeń do rzeczywistości