Układ nerwowy i hormonalny, zmysły

receptory

to komórki i grupy komórek czuciowych (zmysłowych), a także nagie zakończenia aferentnych włókien nerwowych, zdolne do odbierania bodżców płynących ze środowiska zewnętrznego lub wewnętrznego.

rodzaje receptorów

mechanoreceptory, fotoreceptory, termoreceptory, chemoreceptory, nocyreceptory

rodzaje receptorów ze względu na pochodzenie bodżca

eksteroreceptory, telereceptory, kontaktoreceptory, interoreceptory, proprioreceptory, wisceroreceptory, angireceptory

mechanoreceptory

wrażliwe na odkształcenia tkanek, receptory dotyku, ucisku, rozciągania czy wibracji.

fotoreceptory

wrażliwe na fotony światła widzialnego; pręciki i czopki

termoreceptory

wrażliwe na energię cieplną, receptory zimna (kolby końcowe Krausego), receptory ciepła (ciała zmysłowe Ruffiniego)

chemoreceptory

wrażliwe na substancje chemiczne w powietrzu, wodzie i płynach ciała. (Receptory smaku i węchu)

nocyreceptory

reagują niespecyficznie na silne bodżce uszkadzające tkanki (np. mechaniczne temperatura powyżej 45 stopni)

eksteroreceptory

odbierają bodżce ze środowiska zewnętrznego

interoreceptory

odbierają bodżce ze środowiska wewnętrznego

telereceptory

odbierają bodżce ze żródeł odległych np. narządy wzroku, słuchu, węchu

proprioreceptory

informują o napięciu mięśni, ścięgien i torebek stawowych.

kontaktoreceptory

odbierają bodżce działające bezpośrednio, np. ciałka dotykowe, receptory ucisku czy smaku.

wisceroreceptory

informują o stanie narządów wewnętrznych np. jelit, płuc

angioreceptory

informują o stanie środowiska w naczyniach.

narządy zmysłu

receptory i towarzyszące im komórki pomocnicze stanowiące aparat pomocniczy, ułatwiający percepcję bodżca. Wyróżnia się zmysł wzroku, słuchu, smaku, węchu i równowagi.

tkanki budujące oko

rogówka, twardówka, naczyniówka, siatkówka, plamka żółta, plamka ślepa, tęczówka, komora przednia oka, soczewka, ciałko rzęskowe, ciało szkliste, nerw wzrokowy.

akomodacja oka

nastawność, widzenie bliska i daleka.

adaptacja

wrażliwość oka na światło np. w ciemności wzrasta.

rodopsyna

purpura wzrokowa, znajduje się w zewnętrznych częściach komórek wrażliwych na światło.

trans -RETINEN

wywołuje impuls elektryczny w błonie komórkowej receptora, który przesyłany jest nerwem wzrokowym do ośrodków wzroku w kresomózgowiu.

pręciki

komórki światłoczułe które ulegaja pobudzeniu już przy niewielkiej ilość światła, dlatego umożliwiają widzenie o zmierzchu, są niezdolne do rozróżniania kolorów.

czopki

komórki umożliwiające widzenie ostre i barwne, ale tylko w ostrym świetle.

krótkowzroczność

zbyt długa gałka oczna lub zbyt wypukła soczewka, nadmierne załamywanie światła w oku - złe widzenie odległych przedmiotów.

dalekowzroczność

zbyt krótka gałka oczna lub zbyt płaska soczewka - złe widzenie przedmiotów bliskich.

dalekowzroczność starcza

mało elestyczna soczewka - złe widzenie przedmiotów bliskich.

astygmatyzm

niezborność oka, nierównomierna krzywizna soczewki lub rogówki oka - niewyrażnie widzenie i zniekształcone obrazy

kurza ślepota

niedobór witaminy A, może towarzyszyć żółtaczce, krótkowzroczności - utrudnia przystosowanie się do widzenia o zmierzchu.

daltonizm

wada dziedziczna, objawia się ślepotą na barwy, najczęściej czerwoną i zieloną.

zez

niesynchroniczna praca mięsni oka, zakłóca widzenie obuoczne.

zaćma

katarakta, zmętnienie soczewki na skutek starzenia się lub cukrzycy, urazów mechanicznych, działania promieni rentgenowskich. Obraz staje się nieostry, widzenie jak przez mgłę.

jaskra

wzrost ciśnienia wewnątrzocznego, zaburzenia krążenia krwi w oku, co prowadzi do uszkodzenia siatkówki oraz nerwu wzrokowego - okresowe zamazywanie się obrazu, kolorowe pierścienie wokół żródeł światła, bóle głowy, zawężenie pola widzenia; prowadzi do ślepoty.

ucho zewnętrzne człowieka

małżowina uszna, przewód słuchowy zewnętrzny, błona bębenkowa.

ucho środkowe człowieka

jama ucha środkowego, kosteczki słuchowe: młoteczek, kowadełko i strzemiączko, trąbka słuchowa.

ucho wewnętrzne

błona okienka owalnego, kanały półkoliste zakończone bańkami, przedsionek, ślimak, nerw rónoważno-słuchowy.

neuron

podstawowa jednostka budująca tkankę nerwową.

pompa sodowo-potasowa

system białek, który dzięki energii z ATP przenosi jony sodu i potasu przez błonę przywracając polarność błony.

potencjał spoczynkowy

wyściowy stan błony neuronu, błona jest polarna (ładunki dodatnie i ujemne po dwóch stronach błony)

bodziec progowy

podziec o odpowiedniej energii wywołujący wyładowanie - depolaryzację błony.

potencjał czynnościowy

różnica potencjału elektrycznego po obu stronach błony zmienia się wówczas z -70mV + 40mV.

fala depolaryzacyjna

lokalna depolaryzacja przemiszczająca się wzdłuż błony - efekt domina.

refrakcja bezwzględna

niezdolność do przyjęcia kolejnego bodżca bez względu na jego siłę.

refrakcja względna

faza po częściowym przywróceniu przez pompę sodowo-potasowej stanu polaryzacji, neuron jest w stanie przyjąć jedynie dostatecznie silny bodziec.

synapsa

połączenie neuronów miedzy sobą, neuronów z innymi narządami.

rodzaje synaps

chemiczne, elektryczne, nerwowo-nerwowe, nerwowo-gruczołowe, nerwowo-mięśniowe.

części układu nerwowego człowieka

centralny układ nerwowy (mózg i rdzeń kręgowy), obwodowy układ nerwowy.

części układu obwodowego

somatyczny, autonomiczny (współczulny i przywspółczulny)

twardówka

opona mózgowa twarda, najbardziej zewnętrzna błona.

pajęczynówka

opna mózgowa, środkowa od której odchodzą włókna łącznotkankowe do pozostałych opon.

naczyniówka

opona mózgowa miękka, wewnętrzna unaczyniona błona, pełni funkcje odżywcze.

części mózgu

kresomózgowie, mędzymózgowie, śródmózgowie, móżdżek, tyłomózgowie,

płaty kresomózgowia

czołowy, ciemieniowy, skroniowy, potyliczny.

praksje

pola mózgowe odpowiedzialne na kierowanie konkretnymi czynnościami zamierzonymi.

gnozje

pola mózgowe odpowiedzialne za rozpoznawanie i ocenę przedmiotów i zjawisk.

łuk odruchowy

podstawowa jednostka czynnościowa układu nerwowego, stanowiąca drogę impulsu nerwowego od receptora do efektora.

łuk monosynaptyczny

monosynaptyczny, dwuneuronowy - występuje tylko neuron czuciowy i ruchowy - odruch kolanowy.

łuk bisynaptyczny

trójneuronowy- występują trzy neurony (dwie synapsy) - czuciowy, kojarzeniowy i ruchowy.

łuk polisynaptyczny

wieloneuronowy - obok neuronu czuciowego i ruchowego uczestniczy w odruchu wiele neuronów pośredniczących (odruchy rdzeniowe i mózgowe, np. wydzielanie śliny na widok cytryny)

odruchy bezwarunkowe

wrodzone, to odruchy stereotypowe, automatyczne, niewygasające, stanowią genetycznie uwarunkowana reakcję obronną organizmu na dany bodziec (np. odruch wykrztuśny)

odruchy warunkowe

nabyte, jest to odruch wyuczony, powstały w wyniku treningu i mający tendencję do wygasania przy braku wzmacniania.

pierwszy układ sygnalizacyjny

zdolność reagowania na przedmioty i zjawiska namacalne mające miejsce w czasie rzeczywistym. Zdolność tę wykazują zwierzęta jak i ludzie. Przykładem jest schronienie się przed deszczem.

drugi układ sygnalizacyjny

zdolność reagowania na zaistnienie sygnałów abstrakcyjnych stanowiące jedynie symbole przedmiotów i zjawisk. Zdolność tę wykazują tylko ludzie. Przykładem jest czytanie i rozumienie pismna.

stres

reakcja mobilizacji organizmu na zaistnienie niekorzystnych czynników dla organizmu (stresorów). Przejawia się on w fazach: mobilizacji, fazie krytycznej, fazie destrukcji.

sen

odwracalny stan nieświadmości o zmiennej aktywności kory mózgowej. Za jego rytmikę odpowiada podwzgórze.

hormony

cząsteczki organiczne, które w organizmie regulują i koordynują czynności narządów i tkanek, przyczyniając się do utrzymania homeostazy w całym organizmie.

gruczoł dokrewny

gruczoł zbudowany z komórek wydzielniczych, nie posiada przewodów wyprowadzających, produkuje hormony - np. tarczyca.

gruczoł mieszany

zbudowany z tkanki wydzielniczej, posiada przewody wyprowadzające. Oprócz hormonów produkują enzymy trawienne np. trzustka.

podział hormonów

gruczołowe, tkankowe, neurohormony, mediatory lokalne.

hormony pod względem budowy

pochodne aminokwasów, peptydowe, glikoproteinowe, sterydowe,

hormony podwzgórza

wazopresyna, oksytocyna, hormony uwalniające dla hormonów tropowych)

hormony przysadki mózgowej

somatotropina, hormony tropowe (tyreotropina, adrenokortykotropina, folikulotropina) hormon luteinizujący, prolaktyna.

hormony szyszynki

melatonina.

hormony tarczycy

tyroksyna, trijodotyronina, kalcytonina.

hormony przytarczyc

parathormon

hormony grasicy

tymozyna, tymulina

hormony trzustki

glukagon, insulina.

hormony nadnerczy

glukokortykoidy, mineralokortykoidy, adrenalina.

hormony jąder

testosteron.

hormony jajników

androgeny przekształcone w estradiol, estradiol, progesteron, różne peptydy parakrynowe.

hormony łożyska

estrogeny, progesteron, gonadotropina kosmówkowa, somatotropina kosmówkowa, relaksyna.

somatotropina

hormon wzrostu, pobudzenie wzrostu u dzieci i młodzieży, wzmaganie rozkładu tłuszczy, stymulowanie wątroby aby produkowała czynniki insulinopodobne.

teyrotropina

pobudza do działania tarczycę.

adrenokortykotropina

pobudza działanie nadnerczy

folikulotropina

pobudza działanie gonad

hormon luteinizujący

pobudza produkcję hormonów płciowych

prolaktyna

pobudza produkcję mleka po porodzie, hamuje owulację po porodzie i podczas karmienia.

melatonina

reguluje dobową aktywność (rytm snu) oraz sezonową aktywność, reguluje sezonowymi rytmami biologicznymi.

tyroksyna

wzrost tempa metabolizmu.

kalcytonina

reguluje gospodarką wapniową (obniża poziom kationów wapniowych - odkładanie go w kościach)

parathormon

reguluje gospodarką wapniową (podwyższa stężenie kationów wapnia w krwi - wycofuje wapń z kości, wpływa na wzrost wchłaniania wapnia z jelita)

tymozyna, tymulina

wpływają na wzrost poziomu odporności organizmu.

glukagon

podwyższenie poziomu cukru we krwi - rozkład glikogenu w wątrobie.

insulina

obniżenie poziomu cukru we krwi - synteza glikogenu z glukozy w wątrobie.

glukokortykoidy

regulacja metabolizmu związków organicznych, hamowanie czynności układu odpornościowego.

mienralokortykoidy

regulowanie gospodarki sodem oraz oraz gospodarki wodnej.

adrenalina

podwyższenie ciśnienia krwi, tempa metabolizmu, stężenia cukru we krwi, hormon stresu.

testosteron

silne działanie anaboliczne, synteza białek i masy kości, mięśni, wzmożenie erytropoezy, rozwój narządów rozrodczych, popęd płciowy, regulacja czynności komórek najądrza, wpływ na proces dojrzewania i ruchliwość plemników.

androgeny

regulacja cyklu owulacyjnego, rozwój II-rzędowych cech płciowych, popęd płciowy, intensywne wydzielanie progesteronu podczas ciąży.

fitohormony

związki chemiczne o charakterze regulatorów wzrostu i rozwoju (aktywatory - auksyny, cytokininy, gibereliny; inhibitory - etylen, kwas abscysynowy)

auksyny

powstają w merystemach wierzchołkowych pędu i młodych liściach, stymulują wzrost wydłużeniowy komórek i podziały komórkowe, tworzenie korzeni, rozwój owoców partenokarpicznych.

cytkininy

powstają w korzeniu, stymulują podziały komórkowe, pobudzają wzrost objętościowy komórek, indukują wzrost i różnicowanie się pędów bocznych, pobudzają kiełkowanie nasion, pomagają przy organogenezie, opóżniają starzenie się tkanek.

gibereliny

największe ich stężenie występuje w rozwijających się nasionach, owocach oraz rosnących wierzchołkach pędu i korzenia, stymulują wzrost międzywężli, stymulują kwitnienie, przerywają stan głębokiego spoczynku.

etylen

hormon gazowy, przyspiesza procesy dojrzewania, przyspiesza starzenie się komórek, stymuluje tworzenie się tkanki odcinającej liście, przyspiesza dojrzewanie owoców.

fototropizm

reakcja ruchowa na światło, ruch wzrostowy korzenia i łodygi.

geotropizm

reakcja ruchowa na siły grawitacji, jest to reakcja wzrostowa.

chemotropizm

reakcja ruchowa wywołana przez substancje chemiczne. Może być dodatni lub ujemny. Ruchy te mają charakter wzrosotwy.

tigmotropizm

reakcja wzrosotowa wywołana bodżcami mechanicznymi np. dotykiem. Szczególnie wrażliwe są wąsy czepne.

termotropizm

zranione części roślin mogą reagować zahamowanie wzrostu po stronie zranionej, a potem wzrostem tkanki przyrannej (traumatotropizm).

sejsmonastia

reakcja ruchowa na bodżce mechaniczne, są wywołane nagłą zmianą turgoru komórek lub zmianami ich objętości. Przykład reakcja mimozy na dotyk.

chemonastia

reakcja ruchowa wywołana bodżcami chemicznymi. Należą tutaj ruchy aparatów szparkowych wywołane zmianami stężenia dwutlenku węgla i tlenu. Obserwowana jest także u roślin owadożernych.

fotonastia

ruchy liści, kwiatów i aparatów szparkowych wywołane zmianą intensywności oświetlenia np. otwieranie kwiatów rano i zamykanie ich wieczorem.

termonastia

ruchy wywołane zmianami temperatur - otwieranie i zamykanie kwiatów pod wpływem temperatury.

fototaksja

ruch komórek, organizmów nieukorzenionych, np. ruch chloroplastów w komórkach w kierunku światła.

chemotaksja

termin ten może dotyczyć komórek rozrodczych, które dzięki substancjom czynnym chemotaktycznie odnajdują partnerów.

ruchy nutacyjne

ruchy szukające, są to ruchy kołowe lub wahadłowe wykonywane przez młode pędy i liście.

nyktonastie

ruchy senne. Są to cylkiczne ruchy, zwykle dobowe ruchy autonomiczne, mniej lub bardziej uzależnione od czynników zewnętrznych takich jak światło lub temperatura. Ruchy te wywołane zmianami turgoru są odwracalne.

ruchy kohezyjne

wywołane są siłami kohezyjnymi wody. Ruch może być powodowany odwadnianiem komórek. Otwierają zarodnie mchów i innych roślin zarodnikowych, a także worki pyłkowe roślin nasiennych.